Theo các nhà nghiên cứu thì Chămpa là quốc gia có hệ thống chữ viết sớm nhất ở Đông Nam Á. Từ thế kỷ 4 -5 họ đã dùng chữ viết để khắc lên bia đá. Điều này được chứng minh bằng các bia ký có niên đại từ thế kỷ thứ 4 - 5 như bia Võ Cạnh ở Nha Trang, bia Đông Yên Châu ở Trà Kiệu. Vì vậy hệ thống bia ký Chăm là một trong những bia ký cổ nhất Đông Nam Á. Đây không chỉ là một trong những nguồn tư liệu vô giá đối với việc nghiên cứu lịch sử - văn hóa Chăm mà còn là những cứ liệu quý giá để các nhà nghiên cứu khoa học tìm hiểu về lịch sử và quá trình du nhập văn hóa Ấn Độ đến các nước Đông Nam Á.

Thực hiện nhiệm vụ khoa học năm 2022, về việc khảo sát các di tích lịch sử văn hóa Chăm trên địa bàn tỉnh Ninh Thuận, theo thông tin người dân địa phương cung cấp về bia đá viết chữ Chăm cổ ở thôn Là-a, xã Phước Hà. Phòng Nghiên cứu - Sưu tầm xây dựng kế hoạch chi tiết, phối hợp với Ban lãnh đạo Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm Ninh Thuận đến làm việc trực tiếp với chính quyền địa phương và đã tổ chức triển khai khảo sát thực địa vào ngày 10 tháng 6 năm 2022, bước đầu đã ghi nhận như sau:

Tấm bia đá viết chữ Chămcổ nằm trong khu đất rẫy của ông Tạ Yên Phai thuộc địa phận thôn Là-a, xã PhướcHà, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh Thuận. Hiện trạng bia đá nằm trên một quả đồi,cao chừng 20m so với đất rẫy, cách thôn Là-a khoảng 6 km về hướng Tây, ngườidân địa phương thường gọi vùng này là khu Anh Dũng. Theo ông Tà Thía Banh (Bíthư Đảng ủy), ông Tạ Yên Mơn (Phó Chủ tịch UBND xã) và ông Tạ Yên Phai (Chủtịch Hội Nông dân xã) là người dân tộc Raglaicùng cư trú ở thôn Giá cho rằng: Bia đá trên đỉnh đồi đã có từ lâu đời, xưa kiabia đá này được dựng đứng hơi nghiêng về mặt chữ, về sau vì lý do nào đó làmcho bia đá đã ngã nằm sát đất và phần chữ ngửa lên. Tấm bia là một phiến đá Sathạch, qua khảo sát đoàn chúng tôi đã đo thực tế như sau:  

Chiều dài của phần đầu:74,5 cm, dày: từ 8 - 10 cm.

Chiều dài phần đáy: 85cm, dày: 10 cm, mặt đáy có độ nghiêng về phía mặt có chữ khoảng 25⁰.

Chiều cao bên trái: 65cm.

Chiều cao bên phải: 55 cm.

Hàng chữ trên bia kể cảtiêu đề, gồm 15 dòng chữ Chăm cổ (chữ phạn Sankarit), viết theo hàng ngang, trongđó (1 hàng đầu tiên có 5 chữ cái, cỡ chữ 9 cm; 14 hàng chữ còn lại có cỡ chữ 3cm, một số từ có chữ cái ở đầu có cỡ chữ 4 cm).

Đây được xem là bia đá cổcủa người Chăm độc đáo và quý hiếm, với dòng chữ được khắc rất đẹp và tinh xảo,chứa đựng những giá trị và thông điệp về quá khứ. Thiết nghĩ, các cấpchính quyền cần phối hợp với các ngành chức năng tổ chức khảo sát, nghiêncứu chuyên sâu để có biện pháp bảo vệ, tiếp tục phát huy giá trị của nó trong công tácnghiên cứu khoa học xã hội, nhằm góp phần tích cực vào việc bảo tồn nền văn hóa Việt Nam đa dạng và thống nhất.

Một số đề xuất - kiến nghị:

Qua kết quả nghiên cứu khảo sát thực địa cho thấy: Do bia đá chưa được khảo sát lập hồ sơ đề nghị côngnhận di tích văn hóa, hơn nữa nội dung chưa được sáng tỏ nên:

          - Cần bảo lưu nghiêm ngặt bia đá tại hiện trường để tránh sự mất mát.

          - Gia cốphần móng và dựng lại bia đá như hiện trạng ban đầu.

          - Cần làmhệ thống mái che và hàng rào để bảo vệ tấm bia.

          - Cần lậphồ sơ công nhận di tích theo luật định.
Bài và ảnh: Châu Văn Huynh

PHỤ LỤC ẢNH

Ảnh 1: Cận cảnh minh văn bia đá ởthôn Là-a, xã Phước Hà (chụp 10/6/2022)

Ảnh 2: Vị trí bia đá trên đỉnh đồi (chụp10/6/2022)

                Ảnh3:  Toàn cảnh quả đồi bia đá ở thôn Là-a,xã Phước Hà

Ảnh 4: Đoàn Nghiên cứu cùng chính quyền địa phươngkhảo sát thực địa

(chụp 10/6/2022)